[787] โย ภิกฺขุ อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ สตตมฺปิ จินฺเตติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปรมา ปญฺญา เวปุลํ วิปุลภาวํ คจฺฉติฯ

[788] โย ภิกฺขุ อิมํ อภิธมฺมาวตารํ อติมติกรํ อุตฺตมํ อภิญฺญาณกรํ วิมติวินาสกรํ กงฺขจฺเฉทกรํ ปิยกฺกรํ เปมกรํ สทา ปฐติ, สุณาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน มติ อิธ สาสเน ฐิเต วิกสติ ปฏิผุลฺลติฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

การกปฏิเวธวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เตรสโม ปริจฺเฉโทฯ

14. จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา

[789-93] หิตานยนฺติ หิตาวหํฯ มานสญฺจ สุคตนฺติ สุฏฺฐุ ปวตฺตมานสญฺจฯ มธุรา อตฺถวณฺณนา เอตสฺสาติ มธุรตฺถวณฺณนํฯ อุตฺตรํ ตุ มนุสฺสานํ, ธมฺมโต ญาณทสฺสนนฺติ มนุสฺสานํ โลกิยธมฺมโต อุตฺตริภูตญาณทสฺสนโลกุตฺตรํฯ สงฺกสฺสรสมาจาเรติ สงฺกาย กงฺขาย สริตพฺพสมาจาเรฯ อจฺฉิทฺทํ อกฺขณฺฑํ อกมฺมาสํฯ อตฺถกาเมนาติ อตฺตโน หิตกาเมนฯ

[797] ทุวิธลกฺขณํ จาริตฺตวาริตฺตลกฺขณํฯ

[805] เตสํ จริตานํ โวมิสฺสกนยาฯ

[807] สวณฺณกสิณาติ นีลปีตโอทาตโลหิตวณฺณกสิณาฯ

[808] ตํ เอกกํ อานาปานํ อสฺสาสปสฺสาโสฯ

[809-10] มรณูปสมายุตฺตา สตีติ มรณานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติฯ อาหารนิสฺสิตสญฺญาติ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาฯ ธาตุววตฺถานนฺติ จตุธาตุววตฺถานํฯ

[811-2] อนุกูลา อิเม สพฺพ-จริตานนฺติ วณฺณิตาติ ยํ กมฺมฏฺฐานํ สทฺธาจริตสฺส อนุกูลํ, ตเมว ปญฺญาจริตสฺส อนุกูลนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิทํ สพฺพํ ปน วจนํ เอกนฺตวิปจฺจนีกภาวโต เอกนฺตปฏิปกฺขภาวโต อติสปฺปายโต วุตฺตํ, อิติ วิภาวินา เญยฺยํฯ

[835] วิปสฺสนาภวสมฺปตฺติ-สุขานํ ปจฺจยา สิยุํ วิปสฺสนาสมฺปตฺติสุขานํ ภวสมฺปตฺติสุขานํ ปจฺจยา สิยุํฯ

[838] สมฺมฏฺฐานํ มโนภุโนติ มโนภุหทโย ตสฺส หทยสฺส สมฺมฏฺฐานํฯ

[844] ปตฺตุกาเมน ธีมตา กสิณํ กตฺตพฺพํฯ

[845] สํหาริมนฺติ อิโต จิโต จ หริตพฺพกสิณํฯ ตตฺรฏฺฐกนฺติ ตสฺมิํ ฐาเน ฐิตํ อิโต จิโต จ อนาหริตพฺพํ กสิณํฯ

[849] วิวฏฺฏํ ปน มิจฺฉตาติ นิพฺพานํ อิจฺฉนฺเตน วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ วฏฺฏํ กาตุํ ตํ กสิณํ วฏฺฏติฯ

[851-2] หตฺถปาสปฺปมาณสฺมิํ, ตมฺหา กสิณมณฺฑลาติ ตโต กสิณมณฺฑลโต หตฺถปาสปฺปมาณสฺมิํ ปเทเส วิทตฺถิจตุรงฺคุเล อุจฺเจฯ ปริมุขํ สตินฺติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํฯ

[853-4] เนกฺขมฺมนฺติ ฌานํฯ เขมโต ทฏฺฐุํ ทิสฺวา อหํ อิมาย ปฏิปตฺติยา อทฺธา เอกนฺเตน ปวิเวกสุขสฺส นิพฺพานสุขสฺส ภาคี อสฺสํ ภเวยฺยํฯ

[856] โส กสิณสฺส วณฺโณ เตน โยคินา น เปกฺขิตพฺโพ, กสิณสฺส ลกฺขณํ น เปกฺขิตพฺพํ อุสฺสทสฺส วเสน วณฺณํ อมุญฺจิตฺวาฯ

[860] เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน เอกคฺคเจตโส เอกคฺคจิตฺตสฺส โยคิโน นิมีเลตฺวา อาวชฺชนฺตสฺส ยถา เยน ปกาเรน กมฺมฏฺฐานํ โหติ อุมฺมีลิเต กาเลปิ, ตถา เตน ปกาเรน ตํ กมฺมฏฺฐานํ อาปาถํ ยาติ เจ ยทิ อาคจฺฉติ, อุคฺคหเมว อุคฺคหนิมิตฺตํฯ

[864] ปาทานํ โธวเน ปปญฺจปริหารตฺถํฯ เอกตลิกาติ เอกตลมตฺตาฯ

[865] ตํ สํหาริมํ กสิณมาทายฯ

[866] สมนฺนาหริตพฺพนฺติ กมฺมฏฺฐานํ สุมเนน อาหริตพฺพํ, มนสิกาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตกฺกาหฏนฺติ วิตกฺเกน อาหฏํ ผุสิตํ กเร กเรยฺยฯ

[868] ตนฺติ ตํ นิมิตฺตํฯ

[871-4] อิมสฺสาติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสฯ ปุริมสฺสาติ อุคฺคหนิมิตฺตสฺสฯ โก ปน อยํ วิเสโส? ถวิกา นีหริตํ อาทาสมณฺฑลํ มชฺชิตํ วิยฯ โตยเท กาฬเมเฆ เสตพลากา วิยฯ ตทา ตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปทาเลตฺวาว นิคฺคตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ ตโต อุคฺคหนิมิตฺตโตฯ ตนฺติ ตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ สณฺฐานวนฺตญฺจ วณฺณวนฺตญฺจ น จ อุปฏฺฐาการมตฺตํฯ ปญฺญชนฺติ ปญฺญาย ชาตํฯ

[877-8] อุปจารกฺขเณ ตสฺสาติ ตสฺส สมาธิโน อุปจารกฺขเณฯ นีวรณปฺปหาเนน สมาธิโน ปฏิลาภกฺขเณ ปน องฺคานํ วิตกฺกาทีนํ ปาตุภาเวน อิติ ทฺวีหิ อากาเรหิฯ

[879] ทฺวินฺนํ สมาธีนนฺติ อุปจารปฺปนาสมาธีนํฯ

[882] จกฺกวตฺติยคพฺโภว รตนํ วิย อสฺส อเนน สุทุลฺลภํฯ

[884] อยนฺติ ปฏิสนฺธิสนฺถาโรฯ

[891-2] สมตํ วีริยสฺเสวาติ วีริยสมภาวํฯ ลยํ ลีนภาวํ อีสกมฺปิ ยนฺตํ คจฺฉนฺตํ มานสํ อาวชฺชนจิตฺตํฯ

[895-9] ภวงฺคํ ปน ปจฺฉิชฺช อุจฺฉินฺทิตฺวา ตเทว ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา โยคิโน มโนทฺวารมฺหิ ชายติฯ ตโตติ อาวชฺชนโต ตตฺเรวารมฺมเณ ตสฺมิํ ปถวีกสิณสงฺขาเต อารมฺมเณ ตสฺส โยคิโน ชวนานิ จตฺตาริ วา ปญฺจ วา ชายนฺเตฯ อวสาเน เอกํ ชวนมานสํ รูปาวจริกํ โหติ, ตสฺมิํ รูปาวจริเก วิตกฺกาทโย องฺคาฯ อญฺเญหิ อญฺเญสํ จิตฺตานํ อญฺเญหิ วิตกฺกาทีหิ พลวตรา โหนฺติฯ ตานิ อปฺปนาภาวํ อปฺปตฺตานิ อปฺปนาเจตโส ปริกมฺโมปจารโต ปริกมฺมภาวโต ปริกมฺมานีติ วุจฺจนฺเต, อุปจารภาวโต อุปจารานีติ จ วุจฺจนฺเตฯ ตานิ ชวนานิ อปฺปนายานุโลมตฺตา อนุโลมานิ เอว จ วุจฺจนฺติฯ เอตฺถ อนุโลมเกสุ ยํ สพฺพนฺติมํ ชวนํ, ตํ โคตฺรภูติ ปวุจฺจติฯ

[901] โคตฺรภุ ทิฏฺฐนฺติ โคตฺรภุ นาม อุทฺทิฏฺฐํฯ

[904-5] ปุริเมหิ ชวเนหิ ยํ อาเสวนํ, ตํ พลวปจฺจยํ ลทฺธา ลภิตฺวา ฉฏฺฐํ ชวนํ, สตฺตมํ วา ชวนํ อปฺเปติฯ อิติ วจนํ ปวุจฺจติ, เอตฺถ วาเท โคทตฺโต นาม อาภิธมฺมิโก อาจริโย อาหฯ ฉินฺนตเฏ มุขํ ยสฺส ฉินฺนตฏมุโขฯ

[908] ปจฺจเวกฺขณา เหตุ ยสฺส อาวชฺชนสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณเหตุกํฯ

[911-2] กามจฺฉนฺทสฺส นานาวิสเย ปลุทฺธสฺสฯ เจตโส เอกสฺมิํ วิสเย สมาธาเนน สมาธิฯ

[915] สยญฺจ อติสนฺตโต สุขํ อวูปสนฺตสภาวสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยสฺส ปฏิปกฺขโต วุตฺตํฯ

[917] ปญฺจงฺควิปฺปยุตฺตนฺติ ปญฺจนีวรณวิปฺปยุตฺตํฯ ปญฺจงฺคสํยุตนฺติ วิตกฺกาทีหิ ยุตฺตํฯ

[920-1] เวปุลฺลนฺติ กมฺมฏฺฐานสฺส วิปุลภาวํฯ ตญฺจ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปจารํ วิจาเรตฺวา วฑฺเฒตุํ วฏฺฏติฯ

[928-31] ปมาทโยคิโนติ ปมาทวเสน โยคิสมฺปนฺนสฺส กามสหคตา สญฺญามนกฺการา มนสิการา เจ จรนฺติ, ตสฺส โยคิโน ตํ ฌานํ หานภาคิยํ โหติฯ สติ สนฺติฏฺฐเต ตสฺมิํ, สนฺตา ตทนุธมฺมตา ตสฺมิํ ปฐมชฺฌาเน ตทนุธมฺมตา ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส อนุรูปา สติ นิกนฺติ สนฺตา สํวิชฺชมานา สนฺติฏฺฐเต สนฺติฏฺฐติ, ตํ ฌานํ มนฺทสฺส โยคิโน ฐิติภาคิยํ โหติ, ฐิติํ ภชติฯ วิเสสภาคิยํ โหติ, วิเสสํ ทุติยาทิภาวนํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ นิพฺพิทาสํยุตา สญฺญา, มนกฺการาติ นิพฺพิทาวิปสฺสนาสํยุตฺตา สญฺญามนกฺการาฯ นิพฺเพธภาคิยนฺติ โลกุตฺตรภาคิยํ, โลกุตฺตรมคฺคภาคิยนฺติ อตฺโถฯ

[933] อยํ สมาปตฺติ อาสนฺนากุสลารโย อาสนฺนากุสลาริกา ยสฺมา ตกฺกจารานํ ถูลตฺตา จ, ตสฺมา การณา อยํ สมาปตฺติ องฺคทุพฺพลาฯ

[935] นิกนฺตินฺติ ตณฺหํฯ ปริยาทายาติ โสสาเปตฺวาฯ

[936] วิธินาติ ปุพฺเพ วุตฺตวิธินาฯ สตสฺสาติ สติสมฺปนฺนสฺสฯ

[938] นิมิตฺตํ ตุ ตเทว จาติ ตเมว ปฐมนิมิตฺตํ ‘‘ปถวี ปถวี’’อิติ เอวํ มนสา กโรนฺตสฺสฯ

[943] สมฺปสาทนนฺติ สทฺธาฯ มชฺฌตฺตนฺติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ

[944] ทุวงฺคหีนนฺติ วิตกฺกวิจารหีนํฯ

[948] ปีติ นาม เจตโส จิตฺตสฺส อุปฺปิลาปนํ อุปฺปิลาปิตตฺตํ ยโต ยสฺมา การณาฯ

[961-2] อาสนฺนปีติโทสาติ ปีติเยว โทสาฯ เอตฺถ เอตสฺมิํ ตติยชฺฌาเน ยเทว ยํ เอว สุขํ อิติ เอวํ สุขํ เจตโส อาโภโค มนสิกาโรฯ เอวํ อิมินา ปกาเรน สุขสฺส ถูลตฺตา อยํ สมาปตฺติ องฺคทุพฺพลา โหติฯ

[974-5] สุขํ อุเปกฺขาย อาเสวนํ ปน น โหติ ยสฺมา อุเปกฺขาย อาเสวนํ ปน น โหติ, ยสฺมา อุเปกฺขาสหคตานิ ชวนานิ ชวนฺติ, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขาสหคตํ สมุทีริตํฯ

[976] ทุติยชฺฌานํ ทฺวิธา ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิ ฐิตํฯ

[979] อยํ อภิธมฺมาวตาโร สุมธุรวรตรวจโน กํ นุ ชนํ เนว รญฺชยติ, อตินิสิตวิสโท พุทฺธิปฺปจาโร ยสฺส โส อตินิสิตวิสทพุทฺธิปฺปจาโร, โส เตน ชเนน เวทนีโย ชานิตพฺโพฯ

อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย

รูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จุทฺทสโม ปริจฺเฉโทฯ

15. ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท

อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทฺเทสวณฺณนา

[982-3] รูเป โข วิชฺชมานสฺมินฺติ รูปกาเย วิชฺชมาเน ทณฺฑาทานาทโย ทณฺฑคฺคหณาทโยฯ อิติ รูเป รูปกาเย อาทีนวํ ทิสฺวาฯ

[984] สูกราภิหโตว สาติ สูกรํ อนุพนฺธิโต สา สุนโข วิยฯ

[985] วสีติ โยคีฯ

[988-990] ผุฏฺโฐกาสญฺจ เตน ตนฺติ เตน จิตฺเตน ผุฏฺฐํ ตโมกาสํ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’อิติ จ มนสา กโรนฺโต เอว อุคฺฆาเฏติฯ อิติ วจนํ วุจฺจเต, อยมญฺโญ นโย, ‘‘อากาโส’’ อิติ มนสา กโรนฺโต ตํ กสิณํ น สํเวลฺเลติฯ

[998] รูปาวจรชฺฌานเมว ปจฺจตฺถิกํ รูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกํฯ

[1004] อากาสผุฏวิญฺญาเณติ ผุฏเมว วิญฺญาณํ ผุฏวิญฺญาณํ, ตสฺมิํ อากาสารมฺมเณ ผุฏวิญฺญาเณฯ

[1005-6] อยํ อากาโส อนนฺโต อิติ เอวํ ตํ อากาสเมว ผริตฺวา ปวตฺตํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจ อิติ วจนํ วุจฺจเตฯ วิญฺญาณํ อนนฺตํ นาม น โหติ, อนนฺตารมฺมณตฺตา ‘‘วิญฺญาณํ อนนฺต’’นฺติ วุจฺจเต, ตํ วิญฺญาณํ มนกฺการวเสน อปิ อนนฺตํ ปริทีปิตํฯ

[1010] ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺส อภาโว ตสฺส เอว ปฐมารุปฺปสฺส สุญฺญโต สุญฺญภาวโตฯ